Okres prenatalny życia obejmuje czas między poczęciem a narodzinami dziecka. Ostatni trymestr tego okresu jest początkową fazą okresu perinatalnego obejmującego także czas rodzenia się dziecka (porodu u matki) aż do końca pierwszego tygodnia po urodzeniu (a nawet do końca okresu noworodkowego, czyli do czwartego tygodnia). Coraz częściej podkreśla się, że jest to w życiu ludzkim okres najbardziej intensywnego rozwoju, znacząco wpływający na jakość całego naszego życia. Czy możliwe jest i jakie znaczenie ma nawiązywanie oraz kształtowanie więzi z dzieckiem już w okresie prenatalnym? Jak wzmacniać i rozwijać podczas narodzin oraz pierwszych tygodni życia dziecka nawiązaną wtedy więź?
Więź kojarzy się ze związkiem, bliskością, powiązaniem, stałością, a przede wszystkim z relacją podmiotów zaangażowanych emocjonalnie w jej tworzenie. Więź nie odnosi się więc do krótko trwających związków, ale do ciągłych i trwałych, nasyconych uczuciami i komunikacją kontaktów. Podstawą więzi jest bliskość fizyczna i uczuciowa, a jej utrwalanie się prowadzi do ukształtowania się przywiązania. Twórca teorii przywiązania, brytyjski psychiatra i psychoanalityk John Bowlby (1907-1990) uważał, że wykształca się ono w pierwszym roku życia dziecka, a już w drugim roku można określić typ tego przywiązania. Robi się to w oparciu o obserwację reakcję dziecka na sytuację pozostawienia w obcym miejscu, na kontakt z nieznaną osobą oraz powrót opiekuna po chwili nieobecności. Przywiązanie rozwija się od momentu urodzenia dziecka, ale jego podstawy tworzą się już w prenatalnym okresie rozwoju. To wtedy zaczyna się swoista, kilkumiesięczna komunikacja, dialog między dzieckiem a jego przyszłymi rodzicami. Dziecko potrzebuje akceptacji, uwagi i miłości ze strony rodziców, różnorodnych form kontaktów z nimi, jak również odpowiedzi na sygnały, jakie kieruje do nich poprzez swoje ruchy. Reakcje rodziców wpływają na nastawienie dziecka do świata (poczucie bezpieczeństwa, prazaufanie, otwartość, ciekawość), na jego pierwsze emocje, osobowe i społeczne kompetencje (np. do poszukiwania i podtrzymywania interakcji z innymi). Okres prenatalny staje się dla dziecka pierwszą szkołą uczuć i relacji społecznych. Te prenatalne doświadczenia są niezmiernie ważne, wszak stanowią efekt kilkumiesięcznego procesu uczenia się świata, kształtowania kompetencji potrzebnych do funkcjonowania poza łonem matki. Od tych doświadczeń zależy, czy dziecko po urodzeniu będzie zdolne do tworzenia więzi czy też będzie miało nastawienie lękowo-unikowe wobec innych osób.
Kształtowanie się więzi emocjonalnej z dzieckiem jest procesem, u podstaw którego leży stopniowe tworzenie obrazu dziecka jako odrębnej istoty, wyposażonej w indywidualne właściwości, z którą łączą rodziców określone uczucia i z którą można nawiązać kontakt. Właściwy dialog z dzieckiem z różnymi formami realizacji można rozpocząć już w drugim trymestrze ciąży (4-5 miesiąc), gdy dziecko zaczyna reagować na dotyk, dźwięki i rozpoznaje różne bodźce. Do uniwersalnych form prenatalnej komunikacji z dzieckiem można zaliczyć:
- Kontakt z dzieckiem poprzez brzuch matki – głaskanie, masowanie, pukanie, poklepywanie itp. Przy czym często odnosi się wrażenie, że dziecko „nadstawia się” by otrzymywać te bodźce.
- Ruchy dziecka odbierane są przez rodziców jako forma zabawy, ale mogą być także sygnałem, że odczuwa ono dyskomfort (np. jest głodne, niedotlenione).
- Myślenie o dziecku, wyobrażanie sobie spotkania z nim w momencie porodu oraz kontaktów podczas kolejnych dni, miesięcy i lat życia.
- Malowanie i pisanie na brzuchu przyszłej matki.
- Tańczenie i kołysanie się w rytm muzyki (samej lub z partnerem)
- Różne formy twórczości artystycznej na rzecz dziecka (wiersze, malowanie, wyszywanie, komponowanie itp.).
- Rozmowy z dzieckiem – opowiadanie o sobie i rodzinie, o uczuciach do niego (deklaracje miłości), marzeniach, oczekiwaniach dotyczących jego osoby, ale także o obawach, niepokoju o różne kwestie związane ze zmianą sytuacji rodziny.
- Pisanie pamiętnika (opisy oczekiwania na urodzenie a potem kontynuacja po pojawieniu się na świecie dziecka, opisy jego rozwoju) lub listów zwracających się często bezpośrednio do dziecka.
- Słuchanie z dzieckiem muzyki (relaksacyjna uspokaja także matkę), śpiewanie dla niego.
- Czytanie dziecku bajek, wierszy, opowiadań, itp.
- Przygotowanie wyprawki czy urządzanie kącika lub pokoju dla dziecka.
- Modlitwa i inne formy początku religijnego wychowania.
Dziecko w kontakcie z rodzicami posługuje się językiem swojego ciała. Reaguje na docierające do niego komunikaty ruchami kończyn, głowy, zmianą pozycji ciała, zmianą rytmu pracy serca, itd. Dialog to wsłuchiwanie się w sygnały nadawane przez dziecko, obserwowanie jego ruchów i reagowanie na nie. Rodzice przywiązujący wagę do kontaktu prenatalnego z dzieckiem mają mniej obaw związanych ze zbliżającym się porodem, ale także z opieką nad nim po urodzeniu. Z kolei dzięki nawiązanemu kontaktowi z rodzicami dziecko czuje się bezpiecznie jeszcze przed pojawieniem się na świecie, który jest nowy i nieznany.
W tym swoistym dialogu ogromne znaczenie ma dotyk. Przyszła matka często dotyka swojego brzucha, szukając w ten sposób kontaktu z dzieckiem. Gdy ojciec położy rękę na brzuchu tuż obok ręki matki, to dziecko najprawdopodobniej zareaguje na ten bodziec, np. przesuwając się i przytulając plecami do rąk rodziców, tak jakby dawało się dotknąć przez powłoki brzuszne. Tworzenie więzi i budowanie poczucia bliskości poprzez dotyk jest głównym założeniem haptonomii, która jest określana jako nauka o uczuciowości i kontakcie psychouczuciowym. Jej twórcą był holenderski lekarz Frans Veldman (1921-2010), który uważał, że dotykając człowieka, jednocześnie przekazujemy mu pozytywne uczucia, ciało się rozluźnia i staje się podatne na wyleczenie. Metoda ta wykorzystywana początkowo przy pielęgnacji rannych i inwalidów wojennych, znalazła po wojnie zastosowanie w położnictwie pokazując, że najwcześniejsza ludzka relacja może powstać już podczas życia wewnątrzłonowego. Haptonomia (gr. hapto – dotykać, uzdrowić) to zatem metoda komunikacji przez dotyk i poprzez sygnały płynące z drugiej strony brzucha. Istotą haptonomii jest pełna akceptacja dziecka przez rodziców w czasie ciąży i w okresie poporodowym. Dotykiem przekazujemy dziecku informację: „możesz się rozwijać, jesteś bezpieczny, czekamy na ciebie” i jest to dla człowieka jeden z ważniejszych emocjonalnych i duchowych komunikatów. Po porodzie najbardziej rozwiniętym zmysłem małego człowieka, odbieranym przez całe ciało, jest właśnie zmysł dotyku. Haptonomia mówi głównie o kontakcie w trójkącie: matka, dziecko i ojciec dziecka. Jeśli ojciec jest nieobecny dłuższy czas, można do tego rodzaju kontaktu wybrać inną, bliską matce, osobę towarzyszącą
Dziecko reaguje nie tylko na dotyk, ale i na dźwięki, i to zanim wykształci się ucho. Odbiera je przez skórę w postaci wibracji wód płodowych. Rozpoznaje też głosy wiedząc, że ten, który się przemieszcza należy do ojca, a ten, który zawsze płynie z jednej strony, z perspektywy ciała kobiecego, to jest głos matki. To podążanie za głosem ojca prowokuje najczęściej dziecko do poruszania się. W pierwszych chwilach po narodzinach noworodek rozpoznaje znajome głosy, zapachy, rytm bicia serca matki i odgłos oddychania. Ma też bardzo silną potrzebę przytulania i czucia obecności matki oraz obojga rodziców, co wiąże się z nawiązaną w okresie prenatalnym relacją.
Pierwsze godziny po porodzie są kluczowe dla dalszego rozwoju noworodka. Sam poród jest dla dziecka wielkim stresem, podobnie jak zmierzenie się ze światem po drugiej stronie bezpiecznego brzucha. W szybszym przystosowaniu się do nowej sytuacji może pomóc noworodkowi bliski kontakt z mamą – już od pierwszych chwil po porodzie. Małe dziecko potrzebuje wtulenia, przywarcia do ciała dorosłego i rytmicznego kołysania. Potrzebuje dotyku spokojnego, czułego, ciepłego, delikatnego, kojącego. Pierwszy kontakt „skóra do skóry” – STS (ang. skin-to-skin), określany też jako kontakt „ciało do ciała”, polega na ułożeniu nagiego noworodka bezpośrednio po narodzinach, jeszcze przed przecięciem pępowiny, na nagim brzuchu lub klatce piersiowej matki. Bez przerywania tego kontaktu, który powinien trwać co najmniej 2 godziny, można przeprowadzić wstępne badanie, odpępnienie i ocenę w skali Apgar. Wszystkie rutynowe procedury, które nie ratują życia, powinny być odłożone. Umożliwienie bliskiego kontaktu matki z dzieckiem jest nawiązaniem do zachowań kangurów, które rodzą się w stanie embrionalnym, a dorastają i dojrzewają w torbie rodzicielki. „Metoda kangura” (ang. kangaroo mother care – KMC) to z kolei ciągły kontakt „ciało do ciała” z częstym a nawet wyłącznym karmieniem piersią. Stanowi alternatywę dla konwencjonalnej opieki neonatologicznej nad noworodkami z małą urodzeniową masą ciała (LBW), pod warunkiem, że są one stabilne oddechowo-krążeniowo, a także żywieniowo. W przypadku wcześniaków nie zawsze istnieje możliwość kangurowania bezpośrednio po porodzie, jednak nigdy nie jest za późno na jego rozpoczęcie. Noworodek przez dotyk odbiera skórą całe mnóstwo bodźców, które docierają do ośrodkowego układu nerwowego, stymulując jego rozwój. Podczas kangurowania dziecko czuje także emocje płynące od osoby je przytulającej. Można w tym czasie mówić do dziecka, nucić, głaskać, karmić piersią, czyli być z nim w pełni. Najczęściej kangurowanie jest wykonywane przez matki, chociaż kangurować może również ojciec dziecka.
Rozwojowi więzi z dzieckiem i kształtowaniu się u niego, od jego pierwszych chwil po urodzeniu i od pierwszych tygodni życia, bezpiecznego stylu przywiązania sprzyjają także takie rozwiązania jak poród rodzinny, umożliwiający ojcu obecność przy dziecku od pierwszych chwil czy wprowadzanie systemu rooming-in (pobyt matki z dzieckiem) na oddziałach w szpitalnych. Dają one szansę na wczesne poznanie zachowań i reakcji dziecka, naukę pielęgnacji czy poznanie zasad prawidłowego karmienia. W przypadku wcześniactwa czy hospitalizacji noworodka, oprócz kangurowania, zachęca się rodziców do jak najczęstszego przebywania przy dziecku oraz spania z nim (bedding-in, co-sleeping). Dzięki temu dziecko wcześniej urodzone szybciej nadrabia zaległości rozwojowe i ma mniej zaburzeń neurologicznych. Dotyk, szczególnie matczyny, jest niezastąpiony, gdyż nawet w sytuacjach trudnych dla dziecka, zmniejsza ból i stres z tym związany. Dziecko często i czule dotykane lepiej rozwija się we wszystkich sferach, ma prawidłowe przyrosty wagi i wzrostu, uregulowany sen, dobry nastrój, jest też spokojniejsze i mniej choruje.
Głównym obiektem przywiązania dla dziecka jest zazwyczaj jego biologiczna matka lub inna osoba, która podejmie jej rolę. Dziecko nawiązuje także więź z innymi osobami – tzw. drugorzędnymi postaciami przywiązania (ojciec, dziadkowie, rodzeństwo rodziców). Warunkiem zbudowania więzi jest obecność tych osób w życiu dziecka, zaangażowanie w opiekę, spędzanie wspólnie czasu, ale także reagowanie na sygnały wysyłane przez dziecko i przytulenie w sytuacjach przeżywania dyskomfortu. Te pozytywne doświadczenia z matką i innymi dorosłymi po urodzeniu i w pierwszych miesiącach życia umożliwiają dziecku zbudowanie zarówno pozytywnego obrazu siebie (jestem osobą wartościową, zasługującą na opiekę i troskę) a także pozytywnego obrazu relacji z ludźmi (źródło pozytywnych przeżyć, pomoc w sytuacjach kryzysowych). Są mocnym fundamentem jego dalszego funkcjonowania w kolejnych fazach życia, także w dorosłości. Warto pamiętać przy tym, iż początek tworzenia się więzi z dzieckiem rozpoczyna świadoma decyzja o jego posiadaniu, a także dbałość o niepowtarzalny kontakt z nim w prenatalnym okresie jego życia.
Ewa Kozdrowicz
LITERATURA
- Bielawska-Batorowicz, Psychologiczne aspekty prokreacji, Katowice 2006
- Kornas-Biela, Kształtowanie się więzi rodziców z dzieckiem w perinatalnym okresie życia, „FIDES ET RATIO”, 2017/1.
- Oslislo, A.Otffinowska, Najważniejsza chwila w życiu. O pierwszym kontakcie matki z dzieckiem i możliwościach jego realizacji w placówkach położniczych w Polsce, Fundacja Rodzić po ludzku, Warszawa 2008.
- Popławska, S. Śliwowska, Więź emocjonalna z dzieckiem w okresie prenatalnym, „FIDES ET RATIO”, 2011/2, s. 28-39.
- Wojaczek, Rozwój więzi z dzieckiem w prenatalnym okresie życia (w:) E. Lichtenberg-Kokoszka, E. Janiuk, J. Dzierżanowski (red.), Ciąża czy stan błogosławiony. Zagadnienie interdyscyplinarne, Kraków 2011, s.81-91.
No Comments